Katalog przesłanek rozwodowych (cz.II)

W ostatnim wpisie zostało wyjaśnione pojęcie trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego, tzw. pozytywnych przesłanek rozwodowych. Niniejszy wpis poświęcony jest ostatniej grupie warunków uzyskania rozwodu, tzw. przesłankom negatywnym. Należą do nich przesłanka winy, przesłanka sprzeczności rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci oraz przesłanka sprzeczności rozwodu z zasadami współżycia społecznego. Istota tych przesłanek sprowadza się do tego, że wystąpienie jednej z nich czyni niedopuszczalnym orzeczenie rozwodu, mimo zaistnienia trwałego oraz zupełnego rozkładu pożycia. W takiej sytuacji proces o rozwód kończy się oddaleniem powództwa (przegraniem sprawy).

Przesłanka winy

Wina małżonka żądającego rozwodu co do zasady oznacza zakaz rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Zakaz ten określa się mianem zasady rekryminacji, która czerpie swój sens z przeciwdziałania niebezpieczeństwu samowolnego zrywania związków małżeńskich. W przepisie art. 56 § 3 in fine k.r.o. ustawodawca wprowadził od tego zakazu dwa odstępstwa, a więc:

1. zgodę drugiego małżonka na rozwód,
2. sprzeczność odmowy zgody na rozwód z zasadami współżycia społecznego.

Zgoda na rozwód

Wyrażenie zgody na rozwód przez małżonka niewinnego jest równoznaczne z tym, jak gdyby również pozwany żądał rozwodu. Zgoda ta nie jest natomiast tożsama z akceptacją co do winy i innych żądań powoda. Jeśli dojdzie do wyrażenia takowej zgody, to rolą sądu jest ustalenie jej motywów i wyjaśnienia, czy decyzja była w tym zakresie podjęta w sposób nieskrępowany. Zgoda taka musi istnieć w momencie wyrokowania. Może zostać cofnięta do czasu rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy.

Sprzeczność braku zgody na rozwód z zasadami współżycia społecznego

Taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy małżonek przeciwny rozwodowi nie działa w obronie trwałości małżeństwa, ale sprzeciwia się rozwodowi z niskich pobudek, które zasługują na potępienie z punktu widzenia moralnego. Poza tym taka sytuacja może występować m.in., gdy za rozwodem przemawia dobro dzieci pochodzących z konkubinatu małżonka winnego, polegające na legalizacji związku ich rodziców. Przyjęcie tego wyjątku może mieć miejsce również, gdy trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego istnieje przez dłuższy czas i brak jest jakichkolwiek przejawów na odnowienie pożycia między stronami (tzw. martwy związek).

Dodatkowo należy mieć na względzie, że omawiana zasada rekryminacji ze swej istoty nie znajdzie zastosowania, gdy winę za rozkład pożycia ponosiłyby obie strony, albo gdyby rozkład stanowił wypadkową zawinionego postępowania małżonka żądającego rozwodu oraz przyczyn obiektywnych (np. choroby psychicznej drugiego małżonka). Tym samym zakaz orzekania rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego dotyczy sytuacji, w których po stronie pozwanego nie ma żadnych powodów rozkładu pożycia (zawinionych i niezawinionych).

Przesłanka sprzeczności rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci

Przy ocenie, czy w danym przypadku omawiana przesłanka występuje, chodzi m.in. o ustalenie czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym one nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich.

Za wnioskiem, że dobro dzieci ucierpi wskutek rozwodu może przemawiać brak zgody co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (np. nieustępliwe stanowisko, a zwłaszcza domaganie się przez każdego z małżonków, by dzieci powierzono jemu z wyłączeniem wszelkiej ingerencji drugiego z nich). Zaznaczyć jednak wypada, że w przeważającej mierze relacji międzymałżeńskich stan napięcia wpływa tak destrukcyjnie na warunki życiowe dzieci, że często rozwód jest wręcz pożądany dla dobra dzieci.

Przy ocenie, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu znaczenie może mieć wiele czynników. Należy do nich zaliczyć: wiek dzieci, dotychczasowe relacje z rodzicami, stan zdrowia czy stopień wrażliwości. Ocena w tej mierze nie jest pozostawiona swobodnemu uznaniu sądu orzekającego. Podstawę w tym zakresie stanowią wyniki materiału dowodowego. Nierzadko będą to przede wszystkim opinie biegłych psychologów.

Pamiętać jednak należy, że w odróżnieniu od przesłanki winy, zakaz orzekania rozwodu wbrew przesłance dobra dziecka ma charakter bezwzględny. Nie istnieją od niego żadne wyjątki. Poza tym dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków ma pierwszeństwo przed interesami jakichkolwiek innych osób (np. dzieci z drugiego związku).

Przesłanka sprzeczności rozwodu z zasadami współżycia społecznego

Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego niejednokrotnie wchodzi w grę, gdy jego orzeczenie prowadziłoby do rażącego pokrzywdzenia małżonka sprzeciwiającego się rozwodowi albo gdy naprzeciw rozwodowi ujawniałyby się istotne względy społeczno-wychowawcze.

Do oceny tej przesłanki pomocne są przede wszystkim zasady humanitaryzmu. Poza tym przy ustalaniu jej bierze się pod uwagę czas trwania małżeństwa, sytuację obojga małżonków, ich wiek, stan zdrowia czy zdolność do zaspokajania swoich potrzeb. Z uwagi na te czynniki niedopuszczalne jest orzekanie rozwodu m.in. w sytuacji, gdy zachodzi potrzeba zapewnienia drugiemu małżonkowi szczególnej ochrony z uwagi na chorobę. Poza tym w ramach tej przesłanki mogą być chronione interesy dziecka tylko jednego małżonka, które oboje  małżonkowie wychowywali czy interesy wspólnych dzieci pełnoletnich.

Podsumowanie

Jak obrazują wyżej omówione kwestie, rozwód jest dopuszczalny, jeśli:

1. nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego,
2. jego orzeczenia żąda małżonek, który nie jest wyłącznie winny rozkładowi pożycia albo małżonek wyłącznie winny takiemu rozkładowi, ale za zgodą małżonka niewinnego lub gdy odmowa zgody na rozwód byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,
3. jego orzeczenie nie koliduje z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
4. jego orzeczenie nie koliduje z innymi zasadami współżycia społecznego.

Orzeczenie rozwodu zawsze związane jest z odwołaniem się do klauzul generalnych. Dotyczy to zwłaszcza klauzuli dobra dziecka, która rzutuje nie tylko na treść rozstrzygnięcia o rozwodzie, ale nadto na inne rozstrzygnięcia sądu rozwodowego. O tych rozstrzygnięciach i nie tylko powiemy sobie już niebawem, w kolejnym wpisie.

adwokat Szymon Janiga