Majątkowe skutki rozwodu (wybrane)

Niezależnie od tego, o czym była mowa w poprzednim wpisie, prawomocność wyroku rozwodowego ma swoje przełożenie również na sferę majątkową byłych małżonków. Konsekwencje te tradycyjnie określa się majątkowymi skutkami rozwodu. Do najważniejszych majątkowych skutków rozwodu zalicza się: ustanie wspólności majątkowej, możliwość podziału majątku wspólnego, wygaśnięcie praw i obowiązków, o których mowa w art. 28-30 k.r.o., powstanie obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami, a także wyłączenie od dziedziczenia ustawowego. W tym wpisie postaram się pokrótce wyjaśnić, co oznaczają poszczególne konsekwencje oraz z czego czerpią swój sens.

Ustanie wspólności majątkowej i możliwość podziału majątku wspólnego

Zasadniczy skutek rozwodu w sferze majątkowej polega na ustaniu ustroju wspólności majątkowej. Reguła ta dotyczy zarówno wspólności umownej, jak i ustawowej. Oczywiście nie ma zastosowania jeśli uprzednio małżonkowie wprowadzili między sobą ustrój rozdzielności majątkowej albo gdyby taka rozdzielność wynikała z innej okoliczności (np. upadłości małżonka lub ubezwłasnowolnienia).

Do majątku, który był objęty wspólnością, od chwili prawomocności wyroku rozwodowego, stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności zwykłej. W wyniki rozwodu wspólność bezudziałowa przekształca się w udziałową. W praktyce oznacza to, że wówczas każdy z małżonków może żądać podziału majątku wspólnego. Może również dochodzić przypadającej mu części wierzytelności, jeśli świadczenie dłużnika ma charakter podzielny (np. jest pieniężne). Ponadto każdy z małżonków może dokonać zmiany wpisu w księdze wieczystej, co do rzeczy objętej uprzednio wspólnością majątkową. Podstawę wpisu stanowi w tym wypadku wyrok rozwodowy opatrzony w klauzulę prawomocności.

Wspomniane reguły wynikają z art. 35 i 48 k.r.o., zgodnie z którymi w czasie wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Wygaśnięcie uprawnień i obowiązków określonych w art. 28-30 k.r.o.

Poza powyższymi konsekwencjami prawomocność wyroku rozwodowego zawsze prowadzi do wygaśnięcia pewnych praw i obowiązków majątkowych, które istnieją w toku małżeństwa niezależnie od rodzaju i typu majątkowego ustroju małżeńskiego. Należy do nich m.in. jeden ze szczególnych sposobów egzekwowania obowiązku alimentacyjnego, określony w art. 28 k.r.o., tj. nakaz wypłaty wynagrodzenia do rąk drugiego małżonka. Ponadto wygaśnięciu ulega uprawnienie z art.28(1) k.r.o., tj. prawo małżonka do korzystania, w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, z mieszkania do którego prawo przysługuje drugiemu małżonkowi, oraz z należących do tego małżonka przedmiotów urządzenia domowego. Kolejno wygasa również przedstawicielstwo ustawowe, o którym mowa w art. 29 k.r.o. (reprezentacja w zakresie zwykłego zarządu w razie przemijającej przeszkody). Poza tym rozwód wyłącza odpowiedzialność solidarną obojga małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 § 1 k.r.o.).

Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami

W założeniach ustawodawcy, potwierdzonych orzecznictwem sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego tkwi przekonanie żeby niektóre konsekwencje zawarcia małżeństwa trwały nawet po jego rozwiązaniu. Z uwagi na to w pewnych sytuacjach (niedostatek lub istotne pogorszenie sytuacji materialnej) z chwilą prawomocności wyroku aktualizuje się obowiązek dostarczania środków utrzymania (alimentów) swemu rozwiedzionemu małżonkowi. Taki obowiązek dotyczy:

• małżonka ponoszącego winę rozkładu pożycia wobec małżonka winnego albo niewinnego rozkładowi pożycia,
• małżonka nieponoszącego winy rozkładu pożycia wobec małżonka, który również takiej winy nie ponosi.

Przesłanka niedostatku uprawnionego dotyczy sytuacji, w której alimentów żąda małżonek niewinny od małżonka niewinnego lub winny od winnego. Natomiast przesłanka istotnego pogorszenia sytuacji materialnej dotyczy sytuacji, w której alimentów domaga się małżonek niewinny od winnego. Takie żądanie może mieć miejsce również wtedy, gdyby małżonek niewinny nie znajdował się w niedostatku.

Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami wygasa zawsze w razie zawarcia przez uprawnionego małżonka nowego małżeństwa. Ponadto, gdy zobowiązanym jest małżonek nieponoszący winy w rozkładzie pożycia, to obowiązek ten wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin.

Wyłączenie od dziedziczenia ustawowego

Zaliczenie małżonka do kręgu spadkobierców ustawowych oznacza, że w razie ustania małżeństwa przez rozwód taki były małżonek nie będzie mógł dziedziczyć po swoim byłym małżonku. W sferze prawa spadkowego nie jest to jednak jedyna konsekwencja majątkowa orzeczenia rozwodu. Rozwiedziony małżonek traci bowiem również prawo do zachowku. Nie ma nadto prawa do zapisu naddziałowego obejmującego przedmioty urządzenia domowego.

Należy jednak pamiętać, że w obowiązującym porządku prawnym możliwość wyłączenia współmałżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego istnieje także w sytuacji, gdy rozwodu jeszcze nie orzeczono. Taka możliwość następuje wówczas gdy zmarły małżonek wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka podlegającego potencjalnemu wyłączeniu, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie takie następuje z mocy orzeczenia sądu. Może go żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin wytoczenia takiego powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku (śmierci spadkodawcy), nie później jednak niż rok od otwarcia spadku.

Uwagi końcowe

Końcowo wypada zasygnalizować, że w/w skutki należą do najbardziej typowych i najczęściej występujących majątkowych konsekwencji orzeczenia rozwodu. Oprócz nich należy mieć na względzie, że z chwilą ustania małżeństwa rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia roszczeń istniejących pomiędzy małżonkami (art. 121 pkt 3 k.c.).

Ponadto rozwód na płaszczyźnie majątkowej ma znaczenie z punktu widzenia wielu praw i obowiązków, których zaczepienie ustawowe tkwi poza sferą prawa rodzinnego. Mowa tu przede wszystkim o prawie do renty rodzinnej, odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, obowiązku podziału spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego czy prawa do kwatery wojskowej. Zagadnienia te daleko wykraczają poza tematykę dzisiejszego wpisu. Niewykluczone jednak, że kiedyś zostaną tutaj szczegółowo omówione.

adwokat Szymon Janiga