Stalking a przepisy prawa cywilnego

Pojęcie stalkingu (z ang. stalk «ciche tropienie człowieka lub zwierzęcia w celu schwytania go lub zabicia») od samego początku funkcjonowania w polskim porządku prawnym nieodzownie kojarzy się z przestępstwem. Przypadki stalkingu sprowadzają się do rozmaitych form powtarzalnych zachowań wbrew woli adresata. Zachowania te polegają z reguły na: wysyłaniu wiadomości SMS i e-mail, listów, kwiatów lub prezentów, telefonowaniu, fotografowaniu, podglądaniu, śledzeniu, obserwowaniu. Nieco rzadziej zachowania te polegają zaś na niszczeniu mienia, kradzieży czy grożeniu. Wspólnym mianownikiem tych zachowań jest trudne do usunięcia dręczenie, trapienie, niepokojenie itp.

1. Stalking jako przestępstwo

Z przestępnym charakterem tego rodzaju zachowań mamy do czynienia wówczas gdy wystąpi jeden z owych wspólnych mianowników. Musi on polegać na uzasadnionym okolicznościami poczuciu zagrożenia, poniżenia lub udręczenia albo istotnym naruszeniu prywatności pokrzywdzonego (art. 190a § 1 k.k.). Poza tym z przestępnym charaktem takich zachowań mamy do czynienia, gdy ich konsekwencją jest targnięcie się pokrzywdzonego na życie (art. 190a § 3 k.k.). Przestępstwo stalkingu w typie podstawowym (art. 190a § 1 k.k.) zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Natomiast przestepstwo stalkingu w typie kwalifikowanym (art. 190a § 3 k.k.) zagrożone jest karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

2. Stalking w kodeksie cywilnym

Społeczne postrzeganie zjawiska stalkingu przede wszystkim w kategorii przestępstwa nie wydaje się niczym dziwnym. Na gruncie prawa cywilnego brak jest bowiem przepisów bezpośrednio dotyczących stalkingu. Nie oznacza to jednak, że ochrona prawna przed stalkingiem nie istnieje w polskim kodeksie cywilnym. W tymże ujęciu zachowanie sprawcy stalkingu najczęściej przybiera bowiem postać naruszenia dóbr osobistych pokrzywdzonego. Dobra te chronione są przez pryzmat art. 23 i 24 k.c. W skrajnych przypadkach stalking w prawie cywilnym może stanowić klasyczny delikt, którego konsekwencją jest szkoda majątkowa (np. uporczywe wybijanie szyb w domu pokrzywdzonego celem zastraszenia go).

• Niemajątkowe aspekty ochrony cywilnoprawnej w związku ze stalkingiem

A) Roszczenie o zaniechanie i usunięcie skutków stalkingu

Zachowanie stalkera stanowi bez zwątpienia zagrożenie lub naruszenie dóbr osobistych w postaci wolności, prywatności, czci, wizerunku, tajemnicy korespondencji, zdrowia, w tym przede wszystkim zdrowia psychicznego. Z tego względu w przypadku stalkingu, doniosłego znaczenia nabiera roszczenie o zaniechanie działań naruszających dobro osobiste (art. 23 zd. 1 k.c.). Sprowadza się ono do żądania nałożenia na stalkera określonych nakazów lub zakazów, których wykonanie może być egzekwowane na podstawie art. 1051 czy 1052 k.p.c. (egzekucja świadczeń niepienieżnych).

W praktyce roszczenie o zaniechanie idzie w parze z żądaniem usunięcia skutków naruszenia (art. 23 zd. 2 k.c.). Na przykładzie stalkingu tego rodzaju żądanie będzie sprowadzało się najczęściej do przeprosin, sprostowań czy usunięcia wykonanych fotografii.

B) Formy realizacji ochrony niemajątkowej

Realizacja tego rodzaju roszczeń może mieć miejsce w wyroku lub w postanowieniu. Ta druga opcja ma miejsce na gruncie postepowania zabezpieczającego. Zgodnie bowiem z art. 755 § pkt 1 k.p.c. dla zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych sąd może udzielić zabezpieczenia np. poprzez zakaz kontaktowania się pozwanego z powodem na czas trwania postępowania. Poza tym w trybie art. 756(2) k.p.c. wobec pozwanego może zapaść orzeczenie polegające na zagrożeniu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie naruszenia nałożonych na niego obowiązków.

• Majątkowe aspekty ochrony cywilnoprawnej w związku ze stalkingiem

A) Szkoda na osobie

Na podstawie art. 24 § 1 zd. 3 k.c. w zw. z art. 445 lub 448 k.c. poszkodowany stalkingiem może domagać się zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pienieżnej na wskazany cel społeczny. Podkreślić wypada, że tego rodzaju suma stanowi kompensatę za krzywdę (szkodę na osobie). Pod pojęciem krzywdy rozumie się negatywne przeżycia, ból fizyczny lub psychiczny. Rolą tych roszczeń jest kompensata, a więc wzbudzenie u poszkodowanego swego rodzaju satysfakcji.

B) Szkoda na mieniu

Na podstawie art. 24 § 2 k.c. w zw. z art. 415 k.c. można domagać się od stalkera odszkodowania. Zagadnienie to dotyczy szkody majątkowej w każdej postaci, tj. straty rzeczywistej (damnum emergens) lub utraconych korzyści (lucrum cessans). W przypadku stalkingu pod pojęciem tego rodzaju szkody będą mieściły się przykładowo koszty leczenia skutków stalkingu, koszty przywrócenia skutków stalkingu do stanu poprzedniego (np. naprawa uszkodzonego mienia).

3. Podsumowanie

W podsumowaniu wypada wskazać, że ochrona przed zjawiskiem stalkingu:

• ma miejsce nie tylko na gruncie kodeksu karnego, ale również na gruncie kodeksu cywilnego,
• jest niezależna względem ochrony karnoprawnej,
• wyraża się w ochronie dóbr osobistych w formie roszczeń niemajątkowych i majątkowych,
• może przybierać formę roszczenia o zaniechanie lub usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych,
• może przybrać formę roszczenia majątkowego o zadośćuczynienie lub odszkodowanie,
• może mieć miejsce na gruncie cywilnego postępowania zabezpieczającego lub głównego.

Końcowo warto jednak odnotować, że odnośne roszczenia niekoniecznie muszą być realizowane w postępowaniu cywilnym. Przez pryzmat idei ekonomiki procesowej można dochodzić ich w postepowaniu karnym o czyn z art. 190a § 1 lub § 3 k.k. Ze względu jednak na obszerność tego rodzaju możliwości procesowych, zagadnieniu temu zostanie poświęcony kolejny wpis, do przeczytania którego, już teraz gorąco Państwa zachęcam!

adw. Szymon Janiga