Testamenty wojskowe

Testament to rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci. W prawie polskim istnieje podział testamentów na zwykłe i szczególne. Testamenty zwykłe sporządza się w dowolnym momencie. Mają one nieograniczoną moc. Testamenty szczególne można zaś sporządzić tylko w określonych okolicznościach, a skutki tych testamentów są co do zasady ograniczone w czasie. Do testamentów zwykłych zalicza się testament: własnoręczny (art. 949 k.c.), notarialny (art. 950 k.c.) i allograficzny (art. 951 k.c.). Z kolei do testamentów szczególnych należy testament: ustny (art. 952 k.c.), podróżny (art. 953 k.c.) oraz stanowiące przedmiot dzisiejszego wpisu testamenty wojskowe (art. 954 k.c.).

Okoliczności uzasadniające sporządzenie testamentu wojskowego

Testamenty wojskowe sięgają genezą czasów obowiązywania prawa rzymskiego, przez co stanowią przejaw recypowania instytucji testamentu żołnierskiego (testamentum militis). Zasady sporządzania tych testamentów określa Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych (Dz. U.1965.7.38). Zgodnie z § 1 tego Rozporządzenia testament wojskowy sporządza się tylko w czasie:

mobilizacji,
wojny
przebywania w niewoli.

Testatorzy wojskowi

W nomenklaturze prawniczej autora testamentu określa się mianem „testatora”. W odróżnieniu od wszelkich pozostałych testamentów, zdolność testowania wojskowego posiadają tylko osoby o określonych cechach. Wskazuje je § 2 cyt. Rozporządzenia. Zgodnie z tym przepisem do kręgu testatorów wojskowych zaliczono:

żołnierzy Sił Zbrojnych pełniących czynną służbę wojskową,
pracowników cywilnych zatrudnionych w Siłach Zbrojnych,
osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym (członków „Polskiego Czerwonego Krzyża” i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych, członków służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych).

Poza tym zdolność testowania wojskowego została przyznana innym osobom cywilnym. Osoby te muszą jednak znajdować się na obszarze będacym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych, na jednostce pływającej Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych.

Formy testamentów wojskowych

Istnieją cztery formy testamentu wojskowego. Każda z nich charakteryzuje się wyrażeniem woli testatora ustnie. Niuanse, jakie mają miejsce pomiędzy każdą z tych form, wynikają z okoliczności faktycznych. W szczegółach chodzi o osobę, wobec której wyraża się ostatnią wolę, a także o stan zdrowia spadkodawcy.

Testament sądowo-wojskowy

Pierwsza forma testamentu wojskowego sprowadza się do tego, że ostatnią wolę wyraża się wobec sędziego wojskowego. Rola sędziego wojskowego polega na odebraniu oświadczenia spadkodawcy, a następnie na spisaniu tego oświadczenia w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia. Po tych czynnościach protokół odczytuje się spadkodawcy i czyni się o tym wzmiankę. Kolejno ma miejsce podpisanie protokołu. Czynnośći tej dokonują zarówno testator, jak i sędzia. Wyjątkowo dopuszcza się możliwość pominięcia podpisu spadkodawcy. Dotyczy to sytuacji, w której uzyskanie podpisu spadkodawcy jest niemożliwe. W takim wypadku sędzia wojskowy powinien jednak zamieścić w protokole uwagę wyjaśniającą przyczynę braku podpisu spadkodawcy.

Testamenty wojskowe pozasądowe

Druga forma testamentu wojskowego ma miejsce w obecności dwóch świadków. Obaj świadkowie muszą być jednocześnie obecni przy tej czynności. Wolę spadkodawcy spisuje w tym wypadku świadek, podając przy tym miejsce i datę spisania. Kolejno tak sporządzony testament podpisują testator i świadkowie.

Trzecia forma testamentu podobna jest do drugiej. Istnieją jednak w tym wypadku pewne zastrzeżenia. Po pierwsze, dotyczy ona testatora, który nie może podpisać dokumentu obejmujacego jego oświadczenie woli na wypadek śmierci. Po drugie, wymaga jednoczesnej obecności trzech świadków. Rolą jednego z nich jest spisanie woli spadkodawcy z podaniem miejsca i daty spisania oraz przyczyn niemożności podpisu spadkodawcy. Kolejno przy tej formie ma miejsce odczytanie testamentu z uczynieniem co do tego wzmianki. Całą procedurę wieńczą podpisy wszystkich świadków na testamencie.

Testament ustny kwalifikowany

Czwarty sposób sporządzenia testamentu wojskowego ma postać najbardziej odformalizowaną. Przesłanki sporządzenia tego testamentu są jednak najbardziej zaostrzone. Formę tą zastrzeżono dla testatorów, którzy w wyniku odniesionych ran lub choroby znajdują się w stanie wskazującym na obawę rychłej śmierci. Ponadto taki testament może zostać sporządzony wówczas, gdy zachowanie każdej z poprzednio wskazanych form jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Sporządzenie tego testamentu polega na ustnym wyrażeniu woli przez spadkodawcę w obecności dwóch świadków. Świadkowie w tym wypadku nie muszą być jednocześnie obecni przy wyrażaniu woli spadkodawcy. Stwierdzenie treści tego testamentu wojskowego może nastąpić w sposób zastrzeżony dla typowych testamentów ustnych (art. 952 k.c.).

Pierwszy sposób stwierdzenia treści testamentu polega więc na tym, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisuje oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty testamentu oraz miejsca i daty sporządzenia potwierdzenia treści testamentu. Następnie pismo to podpisanują spadkodawca i dwaj świadkowie albo dwaj świadkowie.

Drugi sposób stwierdzenia treści tego testamentu dotyczy przypadku, w którym nie zostało sporządzone wyżej wskazane pisemne potwierdzenie treści testamentu. Wówczas to treść takiego testamentu wojskowego stwierdza się w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) poprzez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.

Ograniczona skuteczność testamentów wojskowych

Skutecznosć testamentów wojskowych, podobnie jak pozostałych testamentów szczególnych (ustnych lub podróżnych) ustawodawca ograniczył czasowo. Zgodnie z art. 955 k.c. testamenty wojskowe tracą moc z uplywem sześciu miesięcy od ustania okolliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego (mobilizacji, wojny lub niewoli). Odstępstwo od tej reguły stanowi śmierć spadkodawcy przed upływem tego terminu. Podkreślić jednak nalezy, że bieg terminu ograniczonej skuteczności testamentu wojskowego ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możliwości sporządzenia testamentu zwykłego.

Świadkowie testamentów wojskowych

Odnośnie świadków testamentów, to znajdują do nich zastosowanie zasady wyrażone w przepisach art. 956 i 957 k.c. W świetle tych regulacji niektóre osoby bezwzględnie lub względnie nie mogą być świadkami testamentu wojskowego.

Pierwszy przypadek niezdolności bycia świadkiem testamentu wojskowego dotyczy osoby, która: nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; jest niewidoma, głucha lub niema; nie może czytać i pisać; nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament albo została skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Naruszenie tego zakazu skutkuje nieważnością testamentu wojskowego.

Drugi przypadek niezdolności bycia świadkiem testamentu dotyczy osoby, dla której w takim testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Taka niezdolność obejmuje również małżonka tej osoby, jej krewnych lub powinowatych pierwszego i drugiego stopnia oraz osób pozostających z nią w stosunku przysposobienia. Naruszenie tego zakazu co do zasady nie skutkuje nieważnością całego testamentu wojskowego, ale tylko takiego rozrządzenia, które przysparza korzyśc dla wymienionych osób. Wyjątek od tej zasady stanowi sytuacja, w której z treści testamentu albo z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia testator nie sporzadziłby swojej ostatniej woli o takiej treści. Wówczas nieważnością obarczony jest cały testament wojskowy.

Uwagi końcowe

Końcowo wypada podkreślić, że sankcja całkowitej lub częściowej nieważności testamentu wojskowego może wynikać również z innych przyczyn, aniżeli wskazane powyżej. Co do zasady każde bowiem naruszenie przepisu o okolicznościach, zdolności lub formie sporządzenia testamentu wojskowego będzie prowadziło do jego nieważności. Warto jednak mieć na uwadze, że okoliczności pozwalające na sporządzenie testamentu wojskowego nie wykluczają możliwości sporządzenia testamentu zwykłego lub innego testamentu szczególnego. Tezę tą potwierdza nie tylko § 4 cyt. Rozporządzenia, ale również i przede wszystkim rudymentarna zasada prawa spadkowego mająca postać swobody testowania.

adw. Szymon Janiga